- Het oudste bekende synthetische pigment, met monsters die dateren van ruim 5000 jaar geleden.
- Onderzoekers hebben het nagemaakt na 12 verschillende pogingen met telkens andere ingrediënten en bereidingswijzen.
Niet alle schatten zijn sieraden, goud of edelstenen. Al jaren zoeken onderzoekers van de Washington State University naar een minstens zo fascinerende, maar veel ongrijpbaardere schat: Egyptisch blauw. Dit is het oudste synthetisch geproduceerde pigment ter wereld en werd door kunstenaars uit het oude Egypte gebruikt om alles te versieren: van albasten kommen tot sarcofagen, keramiek en muurschilderingen. Ondanks de enorme populariteit en het feit dat ook de Romeinen groot fan waren, raakte het exacte recept door de eeuwen heen compleet zoek.
Wat is Egyptisch blauw eigenlijk?
Een vraag die archeologen wereldwijd al decennia bezighoudt. Egyptisch blauw is een kleurstof die om twee redenen bijzonder is. Ten eerste is het simpelweg het oudste door mensen gemaakte pigment dat we kennen — het werd duizenden jaren geleden al vervaardigd. Daarnaast gaf het kunstenaars een helderblauwe kleur als betaalbaar alternatief voor dure mineralen zoals turkoois of lapis lazuli.
Toch is “Egyptisch blauw” een verzamelnaam. Afhankelijk van de regio waar het werd geproduceerd, de productiewijze of de kwaliteit van de basisstoffen, liep de kleur uiteen van vaalgrijs tot intens blauw — soms zelfs richting een dof groen. Zelfs de snelheid waarmee het mengsel afkoelde, kon het eindresultaat behoorlijk beïnvloeden.
Hoe oud is het pigment nou echt?
Best heel oud. We weten dat Egyptisch blauw al minstens 5000 jaar geleden werd gebruikt. Het oudst bekende staaltje is een kleine albasten schaal uit 3250 v.Chr. Het pigment dook daarna op in keramiek, sculpturen, muurschilderingen en sarcofagen — stukken die vandaag, gewoon in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, hun blauwe gloed soms nog tonen. Egyptisch blauw werkte niet alleen op steen, maar werd ook aangebracht op hout of ‘cartonnage’, een soort voorloper van papier-maché uit die tijd.
Was het pigment echt alleen maar Egyptisch?
Nee, zeker niet. Romeinse ambachtslieden namen de kleur gretig over na hun verovering van Egypte. Ook tijdens de renaissance dook de kleur sporadisch op. Zo ontdekte het Smithsonian Institute dat niemand minder dan Rafaël in zijn beroemde fresco “De Triomf van Galatea” Egyptisch blauw gebruikte — dat werk hangt tot op de dag van vandaag in Villa Farnesina, hartje Rome.
Hoewel Rafaël waarschijnlijk antieke technieken probeerde na te bootsen, meldt de Washington State University (WSU) dat het recept in de renaissance eigenlijk al vergeten was. Juist dat mysterie probeerde een team van de WSU samen met het Carnegie Museum of Natural History en het Smithsonian Institute nu definitief te ontrafelen.
Hoe ontrafelden ze het geheim?
Met veel trial-and-error — én doorzetten. Het team analyseerde pigmentrestjes met moderne technieken, stelde 12 verschillende formules samen en varieerde met grondstoffen, oventemperaturen en recepten. Hun bevindingen zijn onlangs gepubliceerd in NPJ Heritage Science. De hoofdrol bleek weggelegd voor een mineraal genaamd cuprorivaïet, gecombineerd met siliciumdioxide, koper, calcium en natriumcarbonaat.
De mengsels werden verhit tot wel 1000 °C — soms een uur, soms maar liefst 11 uur om de oude Egyptische ovens zo goed mogelijk te evenaren. Daarna lieten de onderzoekers de pigmenten afkoelen met verschillende snelheden en bekeken ze de resultaten onder de microscoop. Echt even checken of hun pigment overeenkwam met wat nog teruggevonden wordt in sarcofagen en muurschilderingen uit het Oude Egypte.
Is het echt zo complex?
Ja. Zelfs minuscule tweaks in het recept zorgden voor flink andere resultaten — soms grijs, soms felblauw. “Al bij kleine variaties krijg je elk keer een compleet ander effect,” aldus John McColy, hoofdonderzoeker en directeur aan de WSU. “Sommigen maakten het pigment in één regio, vervoerden het en gebruikten het dan ergens anders.”
In feite bleek dat je voor de diepste blauwe tint niet eens alle pigmentvormende componenten in volle sterkte nodig hebt — slechts de helft ervan kon het meest heldere blauw opleveren. De granulaatdeeltjes zijn allesbehalve uniform samengesteld: het pigment is dus verrassend divers, iets dat archeologen pas sinds heel kort écht begrijpen.
Is het doel bereikt?
Absoluut. In een recent persbericht bevestigde WSU dat ze het Egyptisch blauw eindelijk overtuigend hebben nagemaakt. Die doorbraak draait niet alleen om archeologische nieuwsgierigheid of een ‘wow’-moment voor liefhebbers van oude kunst. Egyptisch blauw wekt namelijk ook in 2025 de interesse van techbedrijven.
“De optische, magnetische en biologische eigenschappen van dit pigment maken nieuwe toepassingen mogelijk,” aldus WSU. “Egyptisch blauw licht namelijk op in nabij-infrarood licht — onzichtbaar voor het blote oog, maar ideaal voor bijvoorbeeld het detecteren van vingerafdrukken of het maken van inkt die niet te vervalsen is.”
