Weinig dieren op aarde zijn zo eigenaardig als mijn hoofdrolspeler van vandaag. Zijn fysiologie en genen zijn zo uniek, dat zelfs ervaren biologen soms verrast opkijken. Mocht u mijn vorige stuk gemist hebben: we hebben het over de naakte molrat (Heterocephalus glaber). Dit diertje leeft ondergronds in Afrika — vooral in Kenia, Ethiopië en Somalië.
De molrat die kanker, pijn en ouderdom tart
Neem nu zijn eigenaardigheden: hij voelt nauwelijks pijn, ademt moeiteloos in lucht met veel CO2, en kan voor een knaagdier bizar oud worden — tot wel veertig jaar. Bovendien ontwikkelt hij vrijwel nooit kanker.
Zijn gehoor, reuk en tastzin zijn indrukwekkend scherp. Die enkele haartjes die u ziet — op zijn achterste, maar ook rond de neus — het zijn geen overblijfselen uit het verleden, maar tastharen (vibrissae). Daarmee vindt hij in de donkere tunnels moeiteloos zijn weg, vooruit én achteruit. Probeer dat maar eens na te doen in de gangen van Amsterdam CS na middernacht — succes!
Naakte molratten leven samen in kolonies, soms met tachtig dieren. Hun ondergrondse gangenstelsels kunnen tot wel vijf kilometer lang zijn — dat is ongeveer van het Vondelpark tot aan de Johan Cruijff ArenA. Ze zijn trouwens niet goed in het constant houden van hun lichaamstemperatuur als het koud wordt, dus zoeken ze warmte bij elkaar in knusse groepshopen.
Eeuwige jeugd door neotenie
Waarom leven ze zo lang? Wetenschappers noemen het neotenie: een toestand waarbij een dier wel seksueel volwassen is, maar op andere vlakken nog ‘jong’ blijft. En bij zoogdieren komt dit vrijwel nergens voor — de naakte molrat is het enige écht overtuigende voorbeeld.
Toch zou je verwachten dat zo’n strategie nadelig is. Andere zoogdieren met volwassen lichamen zouden ze eruit concurreren. Maar de molrat wist dit prachtig te omzeilen: dankzij hun bijzondere manier van samenleven, zogenaamde eusocialiteit. Dat begrip ken je misschien vooral uit de mieren- of bijenwereld. Maar bij zoogdieren? Uniek.
Een koningin en haar loyale familie
Bij de naakte molrat regeert maar één koningin, die na haar dood wordt opgevolgd door een andere. Alleen zij krijgt jongen, met meerdere mannetjes. De rest van de vrouwelijke dieren blijft op de ‘reservebank’ — zolang de koningin leeft, zijn zij niet vruchtbaar. De rest helpt mee met graven, zoeken naar eten en de verzorging van de jongen.
En dan de vraag die menig bioloog stelt: leidt dat niet tot inteelt? Hier komt het slimste detail: in elke kolonie worden “dispersers” geboren — jonge mannetjes die, zodra ze geslachtsrijp worden, er vandoor gaan naar andere families. Daarmee houden ze de genenmix gezond.
Naakte molratten: evolutiewonder in de Hollandse polder?
Zou het werken in Nederland, zulke kolonieconstructies? De naakte molrat zelf voelt zich niet bepaald thuis in ons klimaat — gelukkig maar voor onze tuintjes. Toch inspireert zijn levenswijze onderzoekers bij Naturalis in Leiden en ver daarbuiten. Van kankeronderzoek tot robotica — ja, zelfs enkele Amsterdamse tech-startups hebben het gedrag van deze knaagdieren al bestudeerd.
- Eeuwige jeugd? Check, dankzij neotenie.
- Familieharmonie door een koningin? Ook check.
- Ongelofelijke levensduur (en nooit last van migraine!)? Absoluut.
Moraal van het verhaal: zelfs diep onder de grond zijn er nog wonderen te vinden — en wie weet, haalt u de volgende keer wat inspiratie uit de molrat als u weer eens in een Amsterdamse spits vastzit.
Handige weetjes om te onthouden
- De naakte molrat voelt nauwelijks pijn door een gewijzigde werking van zenuwwortels.
- Ze worden soms veertig jaar oud — dat is vier tot acht keer langer dan verwante muizen.
- Hun koloniegedrag, met een koningin en werkers, vind je bijna nergens anders bij zoogdieren.
- Wetenschappers hopen hun ‘anti-kanker’-eigenschappen ooit ook bij mensen toe te passen.
Dus: voortaan even glimlachen als u ‘Heterocephalus glaber’ hoort. Bijkletsen over naakte molratten is zo veel leuker dan small talk over het weer. Gewoon proberen op het volgende familiefeest.
