Tot ver in de 20e eeuw dachten geologen dat Antarctica een soort saaie, passieve joekel was — weinig tektonische actie, nauwelijks verrassingen onder het ijs. recent onderzoek wijst echter uit dat het continent vroeger juist bol stond van beweging. Onder de dikke ijskap ligt een bergketen waarvan bijna niemand het bestaan vermoedde. Nieuwe analyses laten zien: diepe aardse krachten gaven Antarctica een veel dynamischer verleden dan altijd werd aangenomen. De granietachtige rotsen onthullen verschillende periodes van opheffing en erosie — deze bergen sliepen niet, ze leefden.
Welke oeroude bergen schuilen onder het ijs? De Gamburtsev en hun geheime verhaal
Verstopt onder Oost-Antarctica liggen de Gamburtsev Subglaciale Bergen. een naam die u buiten vakbladen zelden zult horen, maar die eigenlijk wel thuishoort naast onze Alpen en Pyreneeën. Compleet overdekt door kilometers ijs, dateren deze pieken van zo’n 500 miljoen jaar geleden. Ze werden voor het eerst ‘gespot’ in 1958 door een Russische expeditie met seismische apparatuur — en geloof me, toen ging er wat door de geologiewereld.
Destijds reikten de Gamburtsev tot dezelfde hoogten als de Alpen. Ze ontstonden toen verschillende continenten botsten en zo de basis legden voor het supercontinent Gondwana. Dat klinkt bijna als sciencefiction, maar duizenden boringen, metingen en monsters liegen niet.
Door geodynamische processen smolten de gesteenten gedeeltelijk samen, waarbij de aardkorst plaatselijk opbolt — een soort natuurkundige stressbal onder het ijs. Uiteindelijk begon het bergmassief door zijn eigen gewicht weer langzaam in te zakken. Maar dankzij de ijskap bleven de Gamburtsev-bergen opvallend ongeschonden — ze zijn als het ware ingevroren in de tijd.
Dat we nu fragmenten van deze rotsen vinden bij bijvoorbeeld de Denman-gletsjer, geeft een unieke kans om de structuur van deze keten laag voor laag af te tasten.
Waarom is het onderzoek naar de Gamburtsev onmisbaar voor geologen?
Eén van de sleutels tot hun geheime geschiedenis is het mineraal zirkoon. In laboratoria van Delft tot Leiden gebruiken onderzoekers dit mineraal om precies te ontrafelen wanneer er sprake was van opheffing, instorting, erosie. Het fungeert als een soort geologisch dagboek, waarin verstoringen piekfijn worden bijgehouden.
Onderzoek laat zien dat de opheffing van de Gamburtsev-bergen al circa 650 miljoen jaar geleden begon, dat de piek rond 580 miljoen jaar lag en instorting volgde na 500 miljoen. de diepe mantel onder Antarctica speelde hierin een doorslaggevende rol, want hete gesteentestromen maakten de bergstructuren uiteindelijk instabiel.
Die ondergrondse processen gebeurden tergend traag, maar de gevolgen voor het oppervlak waren zichtbaar: bergen van dit formaat verstoren het routinematig stromende ijs, beïnvloeden plaatselijk zelfs het wereldklimaat. Climatisch gezien hebben we het hier over de verborgen motor achter wisselende ijskappen en poolwinden.
Tektonische verschuivingen met klimaatimpact: lessen uit het verleden
Het team van geoloog Timothy Paulsen (bekend van zijn werk in de Earth and Planetary Science Letters) bracht de relatie tussen de opkomst en neergang van deze ketens en het schuiven van tektonische platen nauwkeurig in kaart.
Kort door de bocht: telkens als het massief groeide of afbrokkelde, veranderde het de stromen van het Antarctische ijs en daarmee het klimaat wereldwijd. ergens doet het denken aan hoe de Noordzee onze regen bepaalt — verschillende schaal, zelfde principe.
Wat blijkt? De verborgen ondergrond draait een enorme rol in atmosferische processen. Antarctica is op dit vlak een volwaardig ‘laboratorium’ voor geologen en klimaatonderzoekers. Terwijl de meeste delen van het massief ontoegankelijk blijven, maken innovatieve sensoren en geochemische analyses het mogelijk steeds meer van het mysterie te ontrafelen.
Kijken we naar de toekomst — dankzij steeds scherpere meetapparatuur (veelal ook getest op TU Delft, minor detail) kunnen we het bergstelsel binnenkort in kaart brengen zoals nooit eerder. Voor wie benieuwd is naar de meest fascinerende verborgen hoek van onze planeet: de Gamburtsev-bergen zijn het waard om in de gaten te houden.
- Wist u dat de grootste delen van deze bergen letterlijk nooit een mensenoog hebben gezien?
- De Nederlandse poolonderzoekers aan het NIOZ kregen begin jaren 2020 toegang tot unieke ijskernmonsters rond het gebied — spannend spul voor de komende jaren.
Kortom: onder het verstilde witte tapijt van Antarctica schuilt een dynamische wereld die het klimaat, de oceanen en het landschap vormde — en misschien wel blijft vormen, als we iets beter kijken.
